VRIJDAG 19 APRIL 2024 Amnesty International (Afdeling Nederland) heeft de Nederlandse Staat gedagvaard vanwege het sluiten, mede uitvoeren en in stand houden van de EU-Turkijedeal. Deze deal levert volgens Amnesty International een onrechtmatige daad op van de Nederlandse Staat. Waarom is dat volgens Amnesty International een onrechtmatige daad?
EU-TURKIJEDEAL? Wat is de EU-Turkijedeal? De deal komt erop neer dat migranten (asielzoekers) uit Afrika en het Midden-Oosten die vanuit Turkije oversteken naar Griekenland worden tegengehouden en mogen worden teruggestuurd. Tot die tijd worden ze in kampen opgevangen op enkele Griekse eilanden, zoals Lesbos. Nederland is niet het enige EU-land bij deze deal: alle EU-landen zijn erbij betrokken. De Nederlandse regering heeft er wel een voortrekkersrol in gehad.
OVERBEVOLKING In de praktijk pakte de deal heel anders uit. Er kwamen veel meer asielzoekers aan dan er werden teruggestuurd. Daardoor was er sprake van overbevolking in de opvangkampen: er werden tot wel twaalf keer (!) meer mensen opgevangen dan waarop de kampen waren berekend, zo blijkt uit rapporten waarnaar in de dagvaarding wordt verwezen. Dat gebeurde al vrijwel direct nadat de deal tot stand was gekomen. En het werd er in de jaren daarna niet minder op. Die toestanden dreigen trouwens nu weer terug te keren.
GEEN WC Mede door die overbevolking hadden de mensen die daar werden opgevangen o.a. geen enkele privacy, geen sanitaire faciliteiten, niet genoeg te eten en niet genoeg bescherming tegen de zware weersomstandigheden aldaar, zoals de extreme hitte in de zomer en de kou in de winter. Velen moesten wonen in zelfgemaakte tenten. Zwangere vrouwen, kinderen en mensen met psychische problemen kregen niet genoeg bescherming. Er waren veel te weinig dokters en andere medische zorgverleners. In een asielprocedure was er geen juridische bijstand; die duurde ook veel te lang of men kreeg niet eens toegang tot de asielprocedure.
MENSENRECHTEN Daardoor zijn mensenrechten die in het Handvest van de Europese Unie en in het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) staan geschonden, net als EU-richtlijnen. Mensenrechten worden ook wel grondrechten of fundamentele rechten genoemd.
RAPPORTEN De Nederlandse Staat was hier al die tijd van op de hoogte, want alles kan volgens de dagvaarding worden gelezen in rapporten van EU-organisaties, VN-organisaties, Raad van Europa en ngo’s, zoals Artsen Zonder Grenzen, Human Rights Watch en Amnesty International. Sommige rapporten verschenen al binnen enkele weken. Al vóór de deal tot stand kwam werd hiervoor gewaarschuwd. Toch werkte de Nederlandse staat mee aan de EU-Turkijedeal en greep ze ook later niet in. Hij liet het daarentegen maar gewoon gebeuren.
ONRECHTMATIG? En nu wordt de Staat der Nederlanden dan gedagvaard, want hij heeft hierdoor volgens de eisers een onrechtmatige daad heeft gepleegd. Wat een onrechtmatige daad is, staat in het Burgerlijk Wetboek. In artikel 162 van het zesde boek. Daarin staat dat als onrechtmatige daad wordt aangemerkt een inbreuk op een recht en een doen of nalaten in strijd met een wettelijke plicht of met hetgeen volgens ongeschreven recht in het maatschappelijk verkeer betaamt, een en ander behoudens de aanwezigheid van een rechtvaardigingsgrond. Volgens de eisers heeft de Nederlandse Staat zich gedragen in strijd met hetgeen volgens ongeschreven recht in het maatschappelijk verkeer betaamt. Zo’n onrechtmatige daad wordt in de dagvaarding schending van een maatschappelijke zorgvuldigheidsnorm genoemd. Dat doe ik hier verder ook.
ZORGVULDIGHEIDSNORM? Waar staan die maatschappelijke zorgvuldigheidsnormen? Ze zijn ongeschreven recht. Ze staan dus zelf niet in het Burgerlijk Wetboek en evenmin in andere wetten. Het is de rechter die vaststelt wat een maatschappelijke zorgvuldigheidsnorm is. De rechters hebben in de afgelopen eeuw in hun uitspraken een heel bouwwerk opgetrokken aan maatschappelijke zorgvuldigheidsnormen.
GEVAARZETTING Amnesty International verwijst in de dagvaarding naar de maatschappelijke zorgvuldigheidsnorm die de rechter in de zaak over de aardbevingsschade in Groningen vaststelde. Natuurlijk verschilde die rechtszaak doordat het daar bijvoorbeeld niet ging over opvang voor asielzoekers. Maar overeenkomst tussen beide rechtszaken is dat het over gevaarzetting gaat. Zowel bij die Groningse gaswinning als bij de Griekse asielzoekersopvang is sprake van gevaarzetting (door de Nederlandse Staat).
AARDBEVINGSSCHADE Wat is dan de maatschappelijke zorgvuldigheidsnorm die de rechter in de zaak over de Groningse aardbevingsschade vaststelt? In de woorden van de dagvaarding formuleerde de rechter – dat was de Hoge Raad op 19 juli 2019 en die uitspraak is gepubliceerd onder (ECLI) nummer 1278 – schending van die norm als volgt: ‘dat de Staat onrechtmatig handelde indien hij ermee bekend is of ermee bekend moet zijn: a. Dat aan de gaswinning in Groningen gevaren verbonden zijn die met bodembeweging verband houden; b. Dat de kans op verwezenlijking van deze gevaren reëel is; en c. Dat de verwezenlijking van deze gevaren tot ernstige of wijdverbreide schade kan leiden, maar desalniettemin nalaat tijdig de gezien de omstandigheden van het geval passende en redelijkerwijs te vergen maatregelen te treffen om het ontstaan van schade als gevolg van de gaswinning te voorkomen.’
AARDBEVINGSSCHADE 2 In de dagvaarding van Amnesty International wordt deze norm toegepast op het sluiten, mede-uitvoeren en in stand houden van de EU-Turkijedeal. Uiteraard moet de bewoording van die norm daarvoor enigszins worden aangepast. Het resultaat is dan in de woorden van de dagvaarding: ‘dat de Staat onrechtmatig handelt indien hij ermee bekend was, of ermee bekend moest zijn: a. Dat aan het vormgeven, sluiten en uitvoeren van de EU-Turkijedeal het gevaar verbonden was dat hierdoor fundamentele rechten van asielzoekers (zouden) worden geschonden; b. Dat de kans op verwezenlijking van deze gevaren reëel was; en c. Dat de verwezenlijking van deze gevaren tot ernstige of wijdverbreide schade kon leiden, maar de Staat desalniettemin heeft nagelaten tijdig de gezien de omstandigheden van het geval passende en redelijkerwijs te vergen maatregelen te treffen om het ontstaan van schade als gevolg van het sluiten en uitvoeren van de EU-Turkijedeal te voorkomen.’
ONRECHTMATIGE DAAD In de dagvaarding staat even verderop: ‘Aan deze voorwaarden voor onrechtmatigheid is voldaan. Nog voor het sluiten van de EU-Turkijedeal was duidelijk, althans had duidelijk moeten zijn dat de opzet van de deal steunde op twee vooronderstellingen over Turkije en Griekenland die niet door de feitelijke situatie werden ondersteund, althans waarvan dat te onzeker was. Tevens was duidelijk dat het sluiten van de deal een zeer groot risico op ernstige schending van fundamentele rechten met zich bracht. Desondanks heeft de Staat i) een voortrekkersrol genomen bij het tot stand brengen van de EU-Turkijedeal op deze wankele basis, ii) daarbij geen voorzorgsmaatregelen genomen om mogelijke mensenrechtenschendingen in kaart te brengen en te mitigeren, iii) waarschuwingen dat de deal tot ernstige mensenrechtenschendingen zou leiden naast zich neergelegd, en iv) ook nog aangedrongen op snelle totstandkoming van de deal op een moment waarop niet eens de beoogde voorzieningen in Griekenland gereed waren.’
BRONNEN Uiteraard de dagvaarding van Amnesty International Afdeling Nederland (op 8 april gepubliceerd op rechtspraak.nl), de uitspraak van de Hoge Raad (in het kader van een prejudiciële procedure) en verder Verheij, Onrechtmatige daad (Mon. Pr. Nr. 4) 2019, bladzijde 50.
Mr. Leon
De auteur heeft zijn best gedaan, maar kan niet uitsluiten dat zijn blogs juridische of feitelijke onjuistheden bevatten. Excuses daarvoor, maar aansprakelijkheid wordt niet aanvaard. De blogs zijn niet bedoeld als juridische adviezen maar om na te denken over recht.